Iruñeko Alde Zaharreko inauterietan musika, dantza, antzerkia eta bertsolaritza batzen dituen Iruinkokoa plazaratu zuten 2019ko martxoaren 3an. Libertimenduaren egituratik abiatuta Zaldiko Maldikok, Karrikirik, Dugunak eta Euskaldunon Biltoki elkarteek bultzaturiko artedrama osatu zuten. Koko-xuriek eta koko-beltzek gorpuztu dute Iruinkokoa, Dantzariak eta Musikariak Koko-zuriak dira, Zirtzilak, Koko-beltzak, zirikatzaileak dira,erdian hitzarekin eta gorputzarekin jolastuz satira eta kritika dakartenak. Tradiziozko musika eta dantzetan oinarritutako doinu eta dantza berriak atondu dituzte Iruinkokoan.
Inauteri larunbateko aurreko larunbatean ospatzen dira Iruñean kaldereroak. Kauterez gain, Zaldikoak, Suzko Erraldoiak eta San Lorenzoko Danzanteak ateratzen dira dantzara, besteak beste. Bideoan, azken hauek dituzue ikusgai, habanera dantzatzen, kalderero egunean, hain zuzen.
Iruñeko kauteren proposamena 1993an hasi zen, Iruña Taldea dantza taldearen eskutik lehenbizi eta kauteren elkartearen izenean gero. 1995ean Aitatxarka Sierpea eta Margarito Hartza sortzen dira, eta 1996an Zaldikoak eta beren animalien dantzak Alaitsu taldearen eskutik. Urte honetan ere La Ondarra aldizkaria sortzen dute. 1997an Suzko Erraldoiak egin zituzten. 1998an Uharteko Infantikoak sartu ziren. Kauteren Ezkontza 2002an izan zen.
Los Gigantes de Fuego se construyeron en el año 1996 por iniciativa de Gaiteros de Pamplona con la intención de colaborar en la recuperación del Carnaval de Pamplona. Los personajes representados por los Gigantes de Fuego son imaginarios: DON LANCELOT y DOÑA GRACIOSA DE ARAZURI. Detrás de los mismos emergen las figuras de Don Leonel de Arazuri, hijo bastardo de Carlos III el Noble y de su esposa. Desde 1600 hay datos en el Archivo Municipal de Pamplona sobre la existencia de los Gigantes del Ayuntamiento. En Pamplona, a partir de 1614 nos encontramos con la presencia de cuatro gigantes de fuego que se construyen cada año y se sacan en la fiestas de san Fermín, el día de los toros, para ser quemados más tarde en la plaza del Castillo. También salían con motivo de otras celebraciones. Estos gigantes salieron todos los años hasta 1661 y vuelven a aparecer en 1668, no teniéndose noticias de ellos posteriormente. Acompañaban a los gigantes vecinos de Pamplona, acompañados de instrumentos de percusión como cajas y tambores. Suzko Konpartsa una comparsa de reciente creación quiso recrear de nuestra mano a los antiguos gigantes de fuego que salían en las fiestas de San Fermín y quemaban después de las corridas de toros. Los personajes que componen dicha comparsa son personajes mitológicos ZENZENGORRI Toro Rojo que arrojaba fuego tanto por sus fosas nasales como de su boca y de este modo abrasaba a sus enemigos. A veces adopta forma de persona y baja a los pueblos a castigar a los que le han disgustado o injuriado HARTZA :Es un enorme ser peludo con cuerpo de oso típico del carnaval rural de Navarra recorre las calles encadenado a su cuidador o domador «HARTZAZAIN» que aduras penas puede controlarlo AKERBELTZ: Carnero negro ,es una macho cabrío negro como indica su nombre, a veces nos muestra su lado benévolo pero otras nos enseña su cara oscura cuenta la leyenda que protege a los animales que están a su cuidado, e incluso tiene poderes para currar sus enfermedades. HERENSUGE: Es un genio diabólico que aparece en forma de dragón y en algunos relatos es representado con 7 cabezas, habita en cuevas y solo sale para saciar su hambre según otros relatos se alimenta de carne humana Goizuetako inauteriak edo iñoteak , hausterre aurreko hiru egunetan ospatzen dira, igandetik asteartera. Protagonistak Mozorroak deitzen diren gazteak dira. Zuriz eta gerriko eta txapel gorriz jantzirik, herrian eta baserrietan zehar ibiltzen dira iñauterietako lehen egunean. Biharamunean, herrian Segizioa egiten dute, Zahagi dantza eginez, ikazkin bat irudikatzen duen Zaia pertsonaiarekin, batzuetan Zomorro ere deitua, bizkarrean zahagi handia duela. Dantza bukatzean, Zaia segiziotik atera eta korrika ibiltzen da neska eta emakumeen atzetik musuak emateko. Eskean jasotako diruarekin, hurrengo larunbatean Kontuak ospatzen dituzte, non jasotako dirua kontatu eta horrekin elkarrekin afaldu eta festa luzatzen duten.
Donostiako inauterietatik ideia hartuta Sarriegiren doinuak dantzatuz 1929an irten ziren kalera lehenengo aldiz Beran inudeak eta artzainak. Orduan gizonek bakarrik parte hartu zuten festan Urte batzuetan ohitura galduta egon ondoren, 1979an Gure Txokoa dantza taldeko kideek 50 urte lehenago herrian hasitako ohiturari jarraipena ematea erabaki zuten. Gizonak zein emakumeak irten ziren jaira, genero rolak aldatuta, gizonak Inudez eta emakumeak Artzainez jantzita.Ordutik, inauteri igandean hutsik egin gabe irteten da Beran artzain-inudeen konpartsa. Errepertorioa honako hau da: "Medikua iñudikin" dagoeneko agerraldia, "Lehenbiziko eta bigarren Kontradantza", "Bestarik behar bada", "Armeniako artzaiak" eta " Iñude eta Artzaiak" desfilerako martxa. Sendo eutsi diote Berako gazteek orain dela 93 urte hasi eta 43 urte berreskuratu zen ohiturari. Urtero atera dira kalera dantzara. Lehenengo aldi hartan egin zen moduan, bi idik tiratzen dutelarik Momo erregearen gurdia.
KALDEREROEN KONPARSA
Zalduondon (Araban) ospatzen den urteroko jaialdia da. 1975. urtetik ospatzen da etenik gabe, frankismo garaiko 41 urteko etenaldiaren ondoren. Markitos alegiazko pertsonaiaren inguruan ospatzen da, panpina moduan irudikaturik, kalez kale eraman eta epaitu ondoren, erre egiten dena. Historia Zalduondoko inauteriak 1936. urte arte ospatzen zelako testigantza ugarietan oinarrituta, Blas Arratibel, Martiniano Martínez de Ordoñana y Joaquín Jiménez etnografoen ekimenez herriko inauteriak berriz ere ospatzen hasi ziren 1975 urtean, frankismoaren hondarretan. Geroztik, Euskal Herriko antzinako inauteri ikusgarrienetakoa bilakatu da. Pertsonaiak Markitos traje beltzez, gorbataz eta txapelaz jantzitako metro bateko panpina da.Kolore zuri, berde eta gorriko arrautzadun lepoko deigarri bat janzten du. Herriko gazteek paratzen dute inauteriko igande goizean, herriko Martiniano etxean. Kolorez apaindutako gurdi baten gainean eramaten dute kalez kale. Ondoren "lata" izeneko masta luze batetik zinitzilikatu eta herriko bazkaria ospatzen da. Bazkariaren ostean, berriz ere kalez kale eramaten dute; Markitosekin batera, Errauskina (Cenicero) Kale garbitzailea, Musikariak, Atsoa (Markitosen gurasoen mozorroa), Hartza,Hartzaren Zaintzailea, Ardiak, Artzaina eta bi Porreroak (Ziripoten antzeko pertsonaiak) doaz, beste gazteekin batera, kantuz. Gurdian, Markitosekin batera doa Predikaria, haren aurkako hitzaldiak botatzen dituena. Paseoa bukatu ondoren, Markitos lurrean utzi eta erre egiten da, haren inguruan dantza egiten den bitartean.
Aunque poco conocido, el Carnaval de Unanua es extraño y misterioso. En esta pequeña localidad de Sakana (al noroeste de Navarra), los protagonistas son los MAMUXARROAK, una docena de jóvenes que invaden las calles del pueblo el domingo de Carnaval . Su vestimenta no difiere mucho de la de otros carnavales: camisa y pantalón blancos, cascabeles o Panpaxilak en la cintura y largas varas para fustigar al público. Lo que convierte en única la fiesta pagana de Unanua son las Kattolak, fantásticas caretas centenarias construidas en hierro o latón.
Durante toda la tarde, estos personajes van atizando con sus varas a cuantos encuentran a su paso. El cortejo se completa con la figura de MUTTUA (el mudo), una especie de chivato que avisa a los mamuxarroak de hacia dónde huye el público. También lleva vara, pero como su función es despistar, va vestido de mujer, no llevan cascabeles o Panpaxilak, de ahí su nombre. El atuendo se completa en ambos casos con un sombrero con cintas de colores. El carnaval está repleto de ritos mágicos para despertar a la naturaleza después de un largo invierno. Es por ello que mamoxarroak y mutuak golpean el suelo con sus varas de avellano, al tiempo que hacen sonar los 12 cascabeles, uno por cada mes del año. Se trata de un ritual relacionado con la purificación y la fertilidad, matar lo viejo para dar vida a lo nuevo. Por ello, las jóvenes y los txikis eran sus víctimas preferidas, aunque estos últimos les desafiaban cantando Mamuxarro xirri, xarro, ser emango dizut, zazpina uzker afarirako, zata begi gorri, urtian behin etorri. La tradición mandaba que la persona atrapada debía arrodillarse y hacer la señal de la cruz, además de besar su rodilla y su vara para continuar libre.Estas celebraciones de origen pagano vienen celebrándose del medievo y no han faltado nunca, sorteando las prohibiciones del franquismo que hicieron que desaparecieran en otros pueblos. Como viene sucediéndose desde tiempos inmemoriales, Mamuxarroak y Muttuak son dueños y señores de las calles de Unanu durante el Carnaval. Y es que la tranquilidad de este concejo de Ergoiena de un centenar de habitantes se ve interrumpida con la llegada del carnaval. Las celebraciones comienzan con el Mamuxarro txikien eguna, el día de los jóvenes. Aunque hay pocos jóvenes viviendo en el pueblo, vienen otros que también son de Unanu por razones familiares. Renuevan esta tradición chicos y chicas, y es que desde hace pocos años las mujeres también son protagonistas de este rito ancestral para despertar la naturaleza del invierno. Para ello, blanden largas varas de avellano, los temidos urritzak, con los que golpean a los pies de vecinos y visitantes.El martes se celebra Mamuxarro handien eguna, en la que algunos repetirán y saldrán otros mayores Zamar Haundiak Olaztiko inauterietan parte hartzen dute. Egun horretan daramaten mozorroa Mari Arrokak (Olaztiko jainkosa mitologikoaren) etxean zituen animalien ikurra da. JANZKERA Hauek bi ardilarru janzten dituzte; bat aurretik eta bestea atzetik. Atzeko ardilarrua buruan daramaten ipurukora lotzen dute eta aurpegia zapi txuri batekin estaltzen dute. Ardilarruaren azpian gona jartzen dute. Eta ispiritu gaiztoak uxatzeko farak edo joareak eramaten dituzte. HASIERAKO OSPAKIZUNA Inauteriak sortu zirenean pertsonai bakoitzak egun bat zuen eta zamar haundi egunean ateratzen ziren pertsona gehienak mutilak ziren. Izan ere, festa horretan neskak eta haurrak beldurtzen zituzten. Mutilak egun hori askatasun eguna bezala hartzen zuten eta neskak inoiz baino gehiago gutxiesten zituzten. Adibidez, neskak urtean zehar ezetz esaten bazion mutila egun horretan berataz abusatzen zuen. Hortaz aparte, gona zeramatela aprobetxatzen ez zuten azpitik ezer janzten eta haur bat ikusten zutenean gona altxatzen zuten beraiek izutu arte. Mutil guztien artean neskaren bat ere bazegoen, baina, beti bere anaien babespean. GAUR EGUNGO OSPAKIZUNA Gaur egun pertsonai guztiak egun berean ateratzen dira, larunbatean. Hasteko, herri bazkaria egiten dute eta horren ondoren, Zamarraundiak, Zamartxikiak eta neskak prestatzen dira kalez kale ibiltzeko, txaranagaz lagunduta. Aurrean alkatea eta alkatesa, auntzaiak, apaiza eta medikua joaten dira. Atzetik, Mari Arrokari zamar haundi batek gurdi baten gainean eramaten dio suzko igitai batekin, Iratxoez lagunduta. Eta hoien atzetik zamarroak. Oraindik ere beraien helburua jendea izutzea da. Gurdi bat lurrez beteta daramate eta mozorrorik gabeko jendeari botetzen diote. San Sebastian besalizan jota dantzatzen dute herri osoarekin eta plazara iristerakoan zamarroek Olaztiko zortzikoa dantzatzen dute PERTSONAIAK Zamar Haundiak, Zamar Txikiak, Mari Arroka, Iratxoak, Sorginak, Alkatea, Alkatesa, Apaiza, Medikua, Aguazila, Auntzaia, Basozainak
Mundakako Atorrak inauteri igandean ospatzen dira bereziki. Herriko gizon eta mutil gazteak, ATORRAK izenekoak, kalez kale ibiltzen dira musika jotzen, zuriz jantzita, buruan burkoaren azala dutela eta aurpegian biboteak eta papiloteak jantzita edo margotuta. Musika bandako Zuzendaria, berriz, frak beltzez jantzita dator. Portuan, propio konposatutako abesti bat kantatzen dute, aurreko urteetako kantuekin batera. Igande arratsaldean, berriz, beltzezko emakumeak, LAMINAK izenekoak, kaleratzen dira.
IYOTIE Orain dela urte batzuk ia galdutako inauteriko ohitura hau berreskuratzen hasi zen. GIZAKUNDE, ANDREKUNDE, GARIKUNDE eta ZALDUN IYOTEko aurreko ospakizunak zehazki GIZAKUNDE Inauteria baino hiru aste lehenago.Gizon helduen eguna zen: Txatarrez jantzita eskatzera ateratzen ziren eta jasotakoarekin afari bat egiten zuten.Orain kintoak dira Txatarrez jantzita ateratzen direnak eskatzen, gero jasotakoarekin afari eder bat egiteko. ANDREKUNDE Inauteriak baino bi aste lehenago.Emakumeen eguna da.Etxarrin gerra zibilaren aurretik ospatzen zanohiture da hau. Garei hartan, karrike bakoitzeko andriek (antza danes gaztiek), Amiñen buelodun gonak jarrita erdi mozorroturik, atsalde partean elkartzen ziren. Egurresko o burnisko makil punta dunak eskuten, eta auzoko etxeetatik pasatzen ziren. Atariak jo eta esaten zuten: “andrekunde da, emankozerbeitt?”.Etxe bakoitzean ahal zutena ematen zuten, txorizue (txerriye hil bazebien), gazta (artzeyek bazien), arrontzak, ogia… eta suerteedukiezgero, 4 onza txokolate! Hau dena bildu eta etxe batian prestatzen zuten, festa giroan jan eta kazulen ipurdiak kolpatzen zituzten bitartien kanta eta dantza. Urte batian akordioia ta guztiz… Hau dena Frankok debekatu zun. Bestalde, 1983. urtetik aurrera, gimnasiara joaten ziren emakume talde batek Andrekunden afaria egiten hasi ziren, eta baia juerga onak egin ere, urtetan.Gaur egun familiak eta emakume kuadrillak egun horretan afaltzera elkartzen dira. GARIKUNDE Inauteriak baino aste bat lehenago. Gazteen artean borrokan ibiltzen ziren. Egun hau beraien arteko desadostasunak konpontzeko erabiltzen zuten. Jendeari airez betetako maskuriekin jotzen zioten eta errautsa ere botatzen zuten.Gaur egun kintoak Txatarrez jantzita ateratzen dira eta makil batekin gazteen atzetikibiltzen dira herrian barna. ZALDUNIYOTE Igandean eta ASTEARTEIYOTE asteartean Ihotea igandeko Zalduniyoterekin eta Astearteiyoterekin despeditzen dira. Igandean haurrak izaten dira protagonistak eta asteartean etxarriar guztiak eta kintoak.Asteartean famili askotan afari berezia egiten da, txerri hankak eta torrijak KIXKIMAU (PINTTO)
Es un personaje del carnaval de Etxarri, tiene la cara libre pero ennegrecida de ceniza o carbón. Vestimenta hecha con tela de saco que le cubre todo el cuerpo, y el interior de esa tela está relleno de hierba. También lleva “ttuntturro” de los quintos en la cabeza. Tiene un palo en la mano, si es necesario para azuzar al de al lado. Cuidado! Que no se enfade demasiado. KABALKADAK aspalditik ezagutzen diren TOBEREN hondarrak dira. Kabalkadak toberetan egiten ziren paradak bezalakoak dira karroak izan gabe. Hogeigarren mendearen hastapenean Faustin Bentaberryk toberetatik bereizi zituen kabalkadak herrietako gertakizun handietan karriketan desfilean baliatzeko. Toberetan, dantzarien multzoak Bolan dantza eta Martxa izeneko musika doinuekin dantzatzen zuen. Geroztik forma bera atxiki du. Batzuetan ikusle anitz zirelarik desfilean dantzariak tokian egoiten ziren. Donibane Garaziko karrika hertsietan Erdizka Lauetan (edo entrexatak) egiteko inguruan ez baitziren kokatzen ahal dantzariek bi lerro zuzenetan dantzatzen zituzten. Gaur egun ere Kabalkadak sosa biltzeko helburua atxiki du. Ez baitugu gehiago Toberarik ikusten, desfileak herrietako festetan, ihauterietan edo gertakizun handietan egitzen dira. DANTZAK Martxa 1,Martxa 2, Galtxetaburu, Bolan dantza, Entrexatak, Makilariena 1,Makiariena 2 Eskualdunak, Sorginak, Dantza korda, Dantza kordatik jauzia PERTSONAIAK Zapurrak, Xigantiak, Besta Gorriak eta Makilaria aurretik dira eta segizio zabala dator atzetik: Bolantak, Basa Andereak, Hartza, Dantzari-Emakumeak eta Gizon-Emakume bikoteak
IRISARRIKO KABALKADA eta TOBERAK 1937
Kabalkadak lehenago Tobera-mustren oroitzapenak dira. Lehenago, senar-emazten arteko gataskak, alargunen arraezkontzak eta gisa hortako gaiak ziren salatzen plaza betean tobera mustren bidez. Gaiak aldatu dira, bainan forma DESFILE BAT "MUNSTRA", AUZI BAT eta DANTZAK hein batean beiratu da, bereziki Baxenabarren, Garazi eta Baigorrin. Lapurdi barnealdean, usaia atxiki zuten Luhuson 1950 urteak artino, eta oroz gainetik Makean 1980 artino nunbeitan. 1990-2010 urteetan, kabalkadak berriz abiatu dira Itsasun, Lekornen, Luhuson, Heletan, Bidarrain, Irisarrin, batzutan mende baten geldialditik landa. ITSASUN, TOBERA MUSTRA edo KABALKADAK izan dira ondoko urte hauetan : 1849, 1853, 1859, 1865, 1876, 1883, 1889 (azkenean debekatua), 1892, 1899, 1937, 1992, 1994, 1997, 2001, 2007, 2012 eta azkenik 2019an. PERTSONAIAK Banderaria, Kapitaina eta bere Emaztea (zaldiz), Lieutenant-ea (Teniente) eta bere Emaztea (zaldiz), Oilarrak, Zapurrak, Makilaria, Soinulariak, Bolantak, Basa-Andereak, Dantzarisak, Andere Xuriak, Kaxkarotak, Dantzarisa Hasi berriak (Dantzari gazteak), Lehengo Gaztiak (Dantzari beteranoak), Auzitegia (Tribunala), Zirtzilak MUSIKOAK XIX. mendearen azken laurdena arte, toberen musika xirula, ttunttuna,arrabita eta atabalaren esku zen. Orduan sartu ziren klarineta, eta gero kobreak eta akordeonak, soinuari indar eta kemen gehiago emanez. ANTZERKILARIAK Antzerkiko pertsonaiak orotarikoak dira, beztituen artean dantzatzen eta musika jotzen ez dutenen taldea hain zuzen. Herriko langileriaren eta basapiztien arteko karikatura identifikatzen dute printzipalean. Auzitegiko pertsonaiak, zirtzilak, eta beste barne, huna hemen Antzerkilari nagusiak, ixtorioa borobilduko dutenak
MASKARADA XVI. mendean Ingalaterran sartu zen, eta arrakasta handia izan zuen XVII. mendean. Mozorroak eta agertokiak ikusgarriak izaten ziren, eta alegoria aldetik oso landuak ziren. Maskarada-egilerik ezagunena Ben Jonson, gorteko olerkaria, izan zen, 1605-1631 urteetan. Hura erretiratu zenean, maskaradak literatura-balioa galdu zuen, eta ikuskizun huts bihurtu zen. Ukaezinezkoa da Maskaradak Balletean, Operan eta Pantomiman izan duen eragina. ZUBEROAKO MASKARADAK Euskal Herrian, europar usadioarekin bat eginik, Zuberoan sartu zen XVI. mendean. Inauterietako igande guztietan gazteak bildu eta maskaradak prestatzen zituzten, eta herriz-herri ibiltzen ziren mozorroz jantzirik. Euskal Herrian ezagunak ziren ofizio jakinetakoak ziren pertsonaiak eta taldeak. Dantzaz, musikaz, mintzoaz eta mimoaz baliatzen ziren lanbideak antzezteko. XXI. mendean oraindik bizirik diraute, eta orain dela hirurehun eta laurehun urte bezalaxe antolatzen dira. Basabürüa eskualdeko Altzai, Urdiñarbe edo Atharratzek antolatutakoek ospea badute ere, urtero inauteri garaian eta lau hilabetean Zuberoako herri batek maskarada prestatzen du, lan horretan festa berezi bat sortuz
PERTSONAIAK Normalean, 25 bat lagunek osatzen dute segizioa, eta bi alde kontrajarritan banatzen dira: alde batetik, Gorriak, dotore eta ordenatuak eta, fanfarreak banatuta, Beltzak, zikinak, baldarrak eta zaratatsuak. Maskaradako bost dantzari hoberenak, Aitzindariak deitutakoak, gorrien taldean daude: Txerrero, Gathuzain, Kantiniersa, Zamalzain eta Entseinaria. Batzuetan aitzindari beltzak ere izaten dira
|
|